Từ đất hiếm đến thuế 100% của Trump với Trung Quốc: Trật tự thương mại mới?

Ngày 10/10/2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố sẽ áp mức thuế bổ sung 100% lên hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, nâng tổng thuế suất với nhiều mặt hàng lên tới 130% - mức cao chưa từng có kể từ thời kỳ Chiến tranh Lạnh.

Quyết định này không chỉ khơi lại căng thẳng thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, mà còn lan sang một “mặt trận” mới: đất hiếm - nhóm nguyên tố chiến lược vốn là xương sống của các ngành công nghiệp hiện đại từ xe điện, chip bán dẫn đến vũ khí quốc phòng.

Trong khi Bắc Kinh siết chặt xuất khẩu tài nguyên quý hiếm này vì lý do “an ninh quốc gia”, Washington đáp trả bằng chính sách thuế và nỗ lực tái thiết chuỗi cung ứng trong nước. Cuộc đối đầu Mỹ–Trung vì thế đang bước vào giai đoạn “địa chính trị của vật chất”, nơi mỗi tấn quặng, mỗi viên nam châm đều mang ý nghĩa chiến lược.

Bối cảnh & mốc thời gian áp thuế

Ngay sau khi trở lại Nhà Trắng đầu năm 2025, Tổng thống Donald Trump khởi động lại chính sách thương mại “Fair & Reciprocal Tariff” – một khung thuế “đối ứng công bằng” nhằm cân bằng cán cân nhập khẩu.

Theo sắc lệnh ban hành tháng 2/2025, Mỹ áp mức thuế cơ sở 10% lên toàn bộ hàng hóa nhập khẩu, đồng thời cho phép điều chỉnh linh hoạt tùy theo quốc gia và mức độ “công bằng thương mại”. Trung Quốc, với vai trò là đối tác lớn nhất và cũng là đối thủ thương mại lâu năm, nhanh chóng trở thành mục tiêu chính.

• Tháng 2/2025: Nhà Trắng ký sắc lệnh “Reciprocal Tariff” – thuế nền 10%, mở đường cho các biện pháp tăng thuế chọn lọc.
• Tháng 4/2025: Trung Quốc siết xuất khẩu đất hiếm, gây chấn động các ngành công nghệ cao; Mỹ đáp trả bằng sắc lệnh tăng dự trữ khoáng sản chiến lược và mở rộng khai thác trong nước.
• Tháng 6/2025: Hai bên đạt thỏa thuận đình chiến tạm thời 90 ngày, nhưng không tháo gỡ được bất đồng về đất hiếm và công nghệ.
• Tháng 9/2025: Chính quyền Trump mở rộng phạm vi thuế đối ứng, bao gồm cả hàng điện tử, ô tô và vật liệu chiến lược.
• 10/10/2025: Tổng thống Donald Trump thông báo Mỹ sẽ áp thuế bổ sung 100% lên toàn bộ hàng hóa Trung Quốc từ 1/11/2025 hoặc sớm hơn, đồng thời kiểm soát xuất khẩu phần mềm chiến lược, cáo buộc Bắc Kinh “vũ khí hóa đất hiếm” và “thù địch với thị trường tự do”.
• 11/10/2025: Ngay sau tuyên bố, chứng khoán Mỹ lao dốc mạnh nhất kể từ tháng 4, với Nasdaq giảm 3,56%; nhóm cổ phiếu công nghệ mất tới 8%, còn giá vàng tăng vọt lên hơn 4.000 USD/ounce do lo ngại lạm phát và rủi ro địa chính trị.
• 12/10/2025: Bắc Kinh yêu cầu Mỹ rút lại “các biện pháp sai lầm”, khẳng định việc kiểm soát đất hiếm chỉ nhằm bảo vệ an ninh quốc gia và cảnh báo sẽ có “biện pháp tương ứng mạnh mẽ” nếu Washington tiếp tục leo thang.
• 13/10/2025: Trung Quốc bắt đầu thu “phí cảng đặc biệt” đối với tàu Mỹ cập cảng nước này - một đòn trả đũa thương mại trực tiếp; tàu không nộp phí sẽ bị đình chỉ hoạt động xuất nhập khẩu. Bộ trưởng Tài chính Mỹ cho biết mức thuế 100% “chưa chắc sẽ được áp dụng” do căng thẳng Mỹ–Trung đã hạ nhiệt sau các cuộc trao đổi cuối tuần. Trump cũng dịu giọng, nói rằng Mỹ “muốn hợp tác, không muốn gây tổn hại cho Trung Quốc”. Giới quan sát coi đây là tín hiệu hạ nhiệt tạm thời, mở đường cho khả năng đàm phán mới tại APEC.
• 14/10/2025: Bộ Thương mại Trung Quốc yêu cầu giấy phép xuất khẩu cho mọi sản phẩm chứa đất hiếm và dừng hợp tác công nghệ nam châm với nước ngoài, động thái được xem là “phòng thủ mềm” nhưng có thể làm tê liệt chuỗi cung ứng EV và quốc phòng trong ngắn hạn.

Cuộc đối đầu Mỹ–Trung hiện nay không chỉ là câu chuyện thuế quan, mà là cuộc cạnh tranh giành quyền kiểm soát hạ tầng công nghệ toàn cầu. Nếu như “đất hiếm” là nhiên liệu cho công nghiệp hiện đại, thì dữ liệu, chip và AI là “đất hiếm thế hệ mới”.

Washington đang mở rộng chiến lược “bao vây công nghệ” – kiểm soát xuất khẩu phần mềm thiết kế chip, cấm linh kiện AI, đồng thời siết các chuỗi giá trị chiến lược như năng lượng sạch và bán dẫn. Ngược lại, Bắc Kinh đáp trả bằng việc nội địa hóa toàn bộ chuỗi AI, chip và vật liệu, biến công nghệ thành lá chắn chủ quyền.

Cuộc chiến này vì thế không chỉ về thương mại, mà là “địa chính trị của trí tuệ và vật chất” - nơi từng nguyên tố và từng thuật toán đều mang ý nghĩa chiến lược.

Vì sao đất hiếm quan trọng?

“Đất hiếm” (rare earths) là tên gọi chung của 17 nguyên tố kim loại có tính chất từ, quang và xúc tác đặc biệt, đóng vai trò nền tảng trong hầu hết các công nghệ hiện đại: từ động cơ xe điện, turbine gió, điện thoại thông minh, máy bay chiến đấu F-35, cho đến hệ thống dẫn đường tên lửa.

Trong số này, những nguyên tố như neodymium (Nd), praseodymium (Pr), dysprosium (Dy) và terbium (Tb) được xem là “xương sống” của các nam châm vĩnh cửu NdFeB – linh kiện không thể thiếu cho cả nền công nghiệp xanh lẫn quốc phòng.

Điều nghịch lý là dù xuất hiện rải rác trong vỏ Trái Đất, quá trình khai thác và tinh luyện đất hiếm cực kỳ phức tạp và độc hại, đòi hỏi công nghệ cao, vốn lớn và khả năng xử lý chất thải nghiêm ngặt. Trong ba thập kỷ qua, Trung Quốc đã âm thầm đầu tư, trợ giá và kiểm soát chuỗi giá trị này, để rồi hiện nay nắm giữ hơn 70% sản lượng khai thác và gần 90% công suất tinh luyện toàn cầu.

Chính ưu thế áp đảo đó khiến đất hiếm trở thành “vũ khí mềm” trong quan hệ thương mại quốc tế. Bất kỳ thay đổi nào trong chính sách xuất khẩu của Bắc Kinh như việc thắt chặt cấp phép hồi tháng 4/2025 đều tác động trực tiếp đến giá cả, chuỗi cung ứng và kế hoạch sản xuất của các tập đoàn phương Tây. Với Mỹ, đất hiếm không chỉ là nguyên liệu công nghiệp mà là tài nguyên chiến lược, có thể quyết định vị thế công nghệ và năng lực quốc phòng trong kỷ nguyên cạnh tranh toàn cầu.

Tác động lên thị trường tài chính toàn cầu

Phản ứng của thị trường tài chính sau tuyên bố thuế 100% của Tổng thống Donald Trump cho thấy độ nhạy cảm ngày càng cao của nền kinh tế toàn cầu với chính sách thương mại Mỹ–Trung. Tuy nhiên, đằng sau những biến động ngắn hạn, đây là phép thử thực sự cho niềm tin của nhà đầu tư đối với cấu trúc kinh tế thế giới đang tái định hình.

Chứng khoán giảm

Các chỉ số lớn như Dow Jones, S&P 500 và Nasdaq giảm mạnh trong phiên 11/10 không chỉ vì lo ngại chi phí nhập khẩu, mà chủ yếu vì thị trường định giá lại rủi ro chính trị. Việc ông Trump gắn thương mại với an ninh quốc gia khiến giới đầu tư tạm thời rút khỏi cổ phiếu công nghệ – lĩnh vực dễ bị ảnh hưởng trực tiếp.

Tuy vậy, đây là phản ứng mang tính tâm lý hơn là suy thoái thực chất: nền kinh tế Mỹ vẫn giữ tăng trưởng tích cực, tỷ lệ thất nghiệp thấp và nhu cầu tiêu dùng ổn định. Thị trường sau đó đã dần hồi phục khi Nhà Trắng phát tín hiệu rằng thuế 100% có thể chưa thực thi ngay.

Dòng tiền trú ẩn

Giá vàng và đồng USD tăng mạnh không đơn thuần là “chạy trốn rủi ro”, mà thể hiện nỗi lo về sự thiếu ổn định trong trật tự thương mại toàn cầu. Vàng và trái phiếu Mỹ được coi là “phản xạ phòng vệ tự nhiên” khi nhà đầu tư chưa thể định hình kết cục cuộc đối đầu Mỹ–Trung.

Tuy nhiên, diễn biến này chưa phải dấu hiệu khủng hoảng tài chính, mà chỉ là sự tái cơ cấu danh mục trong ngắn hạn – một “bước lùi chiến thuật” của giới đầu tư trước môi trường chính sách khó đoán.

Lạm phát và chính sách tiền tệ

Thuế 100% thực chất là đòn chính trị nhiều hơn là công cụ tài khóa. Dù có thể khiến giá hàng nhập khẩu tăng, nhưng mức ảnh hưởng thực tế lên chỉ số giá tiêu dùng (CPI) Mỹ sẽ phụ thuộc vào mức độ thực thi và phạm vi miễn trừ.

Nếu Trump chỉ dùng thuế như đòn răn đe trong đàm phán, Fed nhiều khả năng sẽ giữ chính sách tiền tệ ổn định, tránh phản ứng thái quá với biến động ngắn hạn. Nói cách khác, thị trường đang phản ứng với ngôn ngữ chính trị của thuế, chứ chưa phải với tác động thực tế của thuế.

Tác động cấu trúc: Dòng vốn và niềm tin toàn cầu

Điều đáng lo ngại hơn là hiệu ứng dài hạn lên niềm tin đầu tư toàn cầu. Khi các chính sách thương mại bị gắn với địa chính trị, dòng vốn quốc tế có xu hướng chuyển từ tìm lợi nhuận sang tìm an toàn, khiến FDI và dòng vốn mạo hiểm vào các thị trường mới nổi chậm lại.

Sự dịch chuyển dòng vốn sang các trung tâm “trung lập” như Ấn Độ, Việt Nam, Mexico, Singapore là dấu hiệu cho thấy thế giới đang bước vào chu kỳ phân mảnh tài chính – nơi dòng tiền không còn chảy theo lợi nhuận thuần túy, mà theo “mức độ tin cậy chính trị” của từng quốc gia.

Thuế 100% & Chuỗi giá trị toàn cầu thay đổi ra sao?

Khác với các gói thuế 25% hay 30% từng áp dụng thời kỳ 2018–2019, đợt thuế 100% năm 2025 không chỉ là đòn trả đũa thương mại, mà là công cụ chiến lược tổng hợp – kết hợp giữa bảo hộ kinh tế, đòn bẩy đàm phán và tín hiệu chính trị trong cuộc cạnh tranh Mỹ–Trung.

Theo sắc lệnh công bố ngày 10/10/2025, Mỹ sẽ áp thuế bổ sung 100% lên toàn bộ hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, bao gồm linh kiện điện tử, ô tô điện, máy móc công nghiệp, thép, nhôm và vật liệu công nghệ cao. Những mặt hàng “liên quan an ninh quốc gia” như pin, nam châm, cảm biến, thiết bị viễn thông thậm chí có thể chịu thuế tới 130%.

Giới phân tích cho rằng chính sách này có ba tầng mục tiêu rõ rệt:

• Về thương mại, Washington muốn tái lập “cán cân công bằng”, ép doanh nghiệp Mỹ chuyển chuỗi cung ứng về nội địa hoặc sang các quốc gia đồng minh như Việt Nam, Ấn Độ, Mexico.
• Về công nghệ – an ninh, đây là bước đi nhằm tách dần chuỗi sản xuất Mỹ khỏi Trung Quốc, đặc biệt trong các lĩnh vực trọng yếu như năng lượng sạch và bán dẫn.
• Về chính trị, nó giúp ông Trump thể hiện hình ảnh “cứng rắn với Bắc Kinh”, củng cố khẩu hiệu “Đưa sản xuất trở lại nước Mỹ”.

Động cơ đằng sau chính sách thuế 100% không chỉ là tái cân bằng thương mại, mà còn là tín hiệu chính trị nội địa. Trong bối cảnh chuẩn bị bầu cử, ông Trump cần tái khẳng định hình ảnh “tổng thống của người lao động Mỹ” – người dám đối đầu với Bắc Kinh để “Đưa sản xuất trở lại nước Mỹ”. Giới quan sát cho rằng đây là đòn biểu tượng hơn là chính sách khả thi dài hạn.

Bởi chính doanh nghiệp Mỹ mới là bên phải gánh chi phí nhập khẩu, nhưng về mặt chính trị, ông Trump có thể tuyên bố chiến thắng ngay cả khi thuế chưa phát huy hiệu quả thực tế.

Tuy nhiên, thuế 100% là con dao hai lưỡi: chi phí nhập khẩu tăng khiến doanh nghiệp và người tiêu dùng Mỹ gánh phần lớn hậu quả, với giá hàng điện tử, xe hơi và vật liệu xây dựng đồng loạt leo thang, kéo theo nguy cơ lạm phát quay trở lại.

Toàn cầu cũng bị ảnh hưởng – chuỗi cung ứng xe điện, năng lượng sạch và công nghệ cao chao đảo, giá linh kiện tăng 20–30%, trong khi cổ phiếu các hãng khai thác đất hiếm Mỹ, Úc, Canada tăng vọt, còn Nasdaq và Dow Jones giảm mạnh.

Dù Washington cho phép miễn trừ thuế tạm thời cho doanh nghiệp bị thiệt hại, Bắc Kinh đã cảnh báo trả đũa tương đương, tập trung vào nông sản và hàng tiêu dùng Mỹ. Trước thế giằng co này, các tập đoàn đa quốc gia buộc phải tăng giá, hoãn đầu tư hoặc dịch chuyển sản xuất sang Đông Nam Á để tránh rủi ro.

Cuộc chiến thuế 100% đánh dấu bước ngoặt: toàn cầu hóa không còn là dòng chảy phẳng. Chuỗi giá trị toàn cầu đang tách thành ba tầng quyền lực:

• Tầng lõi: Mỹ, EU, Nhật, Hàn – nơi tập trung công nghệ, vốn và tiêu chuẩn.
• Tầng trung gian: Việt Nam, Ấn Độ, Mexico – trung tâm sản xuất và lắp ráp.
• Tầng tài nguyên: Trung Quốc, Úc, châu Phi – nắm giữ khoáng sản, đất hiếm và năng lượng.

Trong trật tự mới này, “thuế quan” chỉ là công cụ bề mặt; cốt lõi là tái định hình vị thế quyền lực trong chuỗi cung ứng.

Vị thế của Việt Nam trong cuộc chơi mới

Căng thẳng thương mại Mỹ–Trung đang thúc đẩy tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu, buộc các tập đoàn đa quốc gia phải tìm điểm sản xuất thay thế để duy trì xuất khẩu sang Mỹ. Trong làn sóng dịch chuyển này, Việt Nam nổi lên như tâm điểm, nhờ vị trí địa chính trị ổn định, chính sách mở cửa và mạng lưới hơn 15 hiệp định thương mại tự do (FTA) – trở thành lựa chọn hấp dẫn nhất ở châu Á.

Dòng vốn FDI đang mang lại động lực mới cho điện tử, năng lượng sạch, pin, linh kiện ô tô và vật liệu công nghệ cao. Nhiều tập đoàn từ Hàn Quốc, Nhật Bản, châu Âu mở rộng sản xuất tại Bắc Ninh, Hải Phòng, Bình Dương, Đồng Nai, góp phần tăng xuất khẩu, tạo việc làm và chuyển giao công nghệ.

Theo PGS. TS Hoàng Anh Sơn. Việt Nam sở hữu trữ lượng đất hiếm lớn thứ hai thế giới nhưng vẫn chưa làm chủ được công nghệ chế biến sâu và tinh luyện đất hiếm, do đó cần đẩy mạnh nghiên cứu và xây dựng chính sách khuyến khích doanh nghiệp tham gia chuyển giao, làm chủ công nghệ trong lĩnh vực này.

Theo ông Nguyễn Văn Nguyên, Tổng cục phó Địa chất và Khoáng sản (Bộ Tài nguyên và Môi trường), dù cơ hội lớn, Việt Nam vẫn phụ thuộc mạnh vào nguồn linh kiện và nguyên liệu từ Trung Quốc, trong khi ngành đất hiếm mới dừng ở khai thác thô. Thiếu công nghệ tinh luyện và cơ chế kiểm soát môi trường có thể khiến Việt Nam trở thành “công xưởng thay thế”, thay vì trung tâm sáng tạo.

Để chuyển cơ hội thành lợi thế, Việt Nam cần đầu tư vào công nghiệp hỗ trợ, công nghệ tinh luyện sạch, nhân lực kỹ thuật cao và khu công nghiệp xanh. Đồng thời, phải giữ thế cân bằng chiến lược vừa hợp tác sâu với Mỹ, Nhật, EU, vừa duy trì quan hệ ổn định với Trung Quốc.

Chỉ bằng cách đó, Việt Nam mới có thể vượt khỏi vai trò thụ hưởng ngắn hạn, trở thành quốc gia kiến tạo vị thế trong trật tự kinh tế mới.