Zcash (ZEC): Blockchain PoW tập trung quyền riêng tư

Zcash là gì?

Zcash (ZEC) là blockchain Layer 1 tập trung vào quyền riêng tư giao dịch, ra mắt vào năm 2016, phát triển từ nghiên cứu học thuật Zerocoin của các nhà mật mã học như Zooko Wilcox, Matthew Green và Eli Ben-Sasson.

Zcash sử dụng cơ chế Proof of Work (PoW) tương tự Bitcoin, nhưng khác biệt ở khả năng ẩn danh hóa dữ liệu giao dịch thông qua công nghệ zk-SNARK.

Khi ra mắt, Zcash được kỳ vọng trở thành “Bitcoin có riêng tư” khi kết hợp sự ổn định của Bitcoin với công nghệ bảo mật zk-SNARK. Tuy nhiên, sau gần 9 năm, thực tế cho thấy mức độ ứng dụng của Zcash vẫn hạn chế: chỉ khoảng 15-20% giao dịch là được bảo vệ, phần lớn người dùng vẫn chọn giao dịch minh bạch do thiếu ví hỗ trợ tốt và hiệu suất thấp.

Zcash gần như vắng bóng trong DeFi và Web3, vì không tương thích với EVM và thiếu các cầu nối hoạt động ổn định. Do đó, token ZEC chủ yếu được giao dịch như tài sản đầu cơ, chứ chưa có giá trị sử dụng thực tế khiến dự án dần lép vế trước các nền tảng ZK mới như zkSync, Starknet hay Polygon zkEVM.

Mô hình hoạt động của Zcash

Zcash vận hành trên nền tảng blockchain Proof-of-Work (PoW) tương tự Bitcoin, nhưng được thiết kế để mang lại quyền riêng tư tùy chọn thông qua công nghệ zk-SNARK. Cấu trúc hoạt động của nó có thể tóm lược như sau:

Công nghệ cốt lõi: zk-SNARK cho phép xác minh giao dịch hợp lệ mà không tiết lộ thông tin về người gửi, người nhận hay số tiền. Điều này giúp Zcash bảo vệ quyền riêng tư mà vẫn duy trì tính toàn vẹn của sổ cái.

Zcash cho phép tồn tại song song hai loại địa chỉ và hai kiểu giao dịch:

1. Địa chỉ minh bạch (t-address), tương tự Bitcoin: thông tin người gửi, người nhận và số tiền được ghi công khai trên blockchain.
2. Địa chỉ được bảo vệ (z-address) sử dụng công nghệ zk-SNARK để che giấu toàn bộ dữ liệu giao dịch, chỉ lưu lại bằng chứng mật mã cho phép xác minh hợp lệ mà không cần tiết lộ thông tin chi tiết.

Nhờ vậy, người dùng Zcash có thể lựa chọn giữa:

• Giao dịch minh bạch (transparent transaction), thuận tiện cho mục đích thương mại hoặc kiểm toán.
• Giao dịch ẩn danh (shielded transaction), đảm bảo tính riêng tư tuyệt đối.

Zcash hỗ trợ bốn loại giao dịch gồm: t-to-t, t-to-z, z-to-t và z-to-z, trong đó z-to-z là hình thức ẩn danh hoàn toàn, khi mọi thông tin về người gửi, người nhận và giá trị giao dịch đều được mã hóa bằng công nghệ zk-SNARK.

Mạng lưới sử dụng thuật toán đồng thuận Equihash trong cơ chế Proof-of-Work, với tổng cung cố định 21 triệu ZEC, tương tự Bitcoin. Phần thưởng khối được phân bổ theo tỷ lệ 80% cho thợ đào - những người duy trì hoạt động mạng lưới, và 20% cho quỹ phát triển, được chia giữa Electric Coin Company (ECC), Zcash Foundation, cùng các sáng kiến cộng đồng.

Các giao dịch ẩn danh (z-addr) được xử lý thông qua “shielded pool”, nơi chúng được trộn lẫn để tăng mức độ bảo mật và khó truy vết. Tuy nhiên, trong thực tế, chỉ khoảng 15–20% tổng số giao dịch trên mạng Zcash hiện đang sử dụng chế độ được bảo vệ này, cho thấy mức độ áp dụng tính năng riêng tư vẫn còn hạn chế.

Token của Zcash là gì?

Thông tin token ZEC

• Token Name: Zcash
• Blockchain: Zcash
• Ticker: ZEC
• Tổng cung: 21,000,000 ZEC
• Đơn vị nhỏ nhất: 1 ZEC = 100,000,000 zatoshi

Tỷ lệ phân bổ token ZEC

Zcash áp dụng cơ chế Halving tương tự như Bitcoin, nhằm kiểm soát lạm phát và duy trì tính khan hiếm của đồng ZEC. Cứ sau 840,000 khối (khoảng 4 năm), phần thưởng khối dành cho thợ đào sẽ giảm một nửa, làm giảm tốc độ phát hành ZEC mới ra thị trường.

Mỗi lần Halving giúp cân bằng cung – cầu, tăng tính bền vững dài hạn và khuyến khích giá trị lưu giữ của đồng ZEC. Từ khi ra mắt năm 2016, Zcash đã trải qua hai lần Halving (vào năm 2020 và 2024), và dự kiến sẽ tiếp tục cho đến khi đạt tổng cung tối đa 21 triệu ZEC.

Tính đến tháng 11 năm 2024, phần thưởng khối của Zcash được phân phối như sau:

• 80% dành cho thợ đào (miners): duy trì hoạt động mạng lưới.
• 8% dành cho Zcash Community Grants Committee (ZCG): dùng để tài trợ cho các nhóm phát triển độc lập trong hệ sinh thái Zcash.
• 12% được chuyển vào “Lockbox”: một kho quỹ được theo dõi trực tiếp bởi giao thức, nhưng chưa có cơ chế rút hoặc phân phối cụ thể.

Trong tương lai, cộng đồng Zcash sẽ phải thống nhất và thiết lập một cơ chế phi tập trung cho phép rút và phân phối các khoản trong Lockbox, nhằm tiếp tục tài trợ cho các dự án và tổ chức đóng góp vào sự phát triển của hệ sinh thái Zcash.

Cơ chế tài trợ và quản trị ZEC

Zcash bước sang giai đoạn mới với Nâng cấp mạng NU6, giới thiệu mô hình tài trợ gián tiếp (Lockbox Mechanism) thay cho cơ chế cũ từng chia 20% phần thưởng khối cho ECC, Zcash Foundation và Zcash Community Grants.

Về quản trị, từ năm 2019, ECC đã chuyển quyền sở hữu thương hiệu Zcash cho Zcash Foundation. Mọi thay đổi lớn trong giao thức đều phải được hai bên đồng thuận, dựa trên ý kiến cộng đồng.

“Đồng thuận rõ ràng” được xác định thông qua khảo sát cộng đồng và hội đồng ZCAP, và trong tương lai, Zcash có thể áp dụng biểu quyết on-chain hoặc bỏ phiếu theo lượng ZEC nắm giữ để tăng tính minh bạch và phi tập trung.

Lộ trình phát triển của ZCash

Lộ trình phát triển của Zcash hiện tập trung vào việc nâng cấp mạng NU7, dự kiến là bản cập nhật lớn tiếp theo sau NU6. Các ưu tiên chính bao gồm hoàn thiện mô hình Lockbox – cơ chế tài trợ gián tiếp mới, cải thiện trải nghiệm người dùng thông qua ví Zallet và các công cụ thân thiện hơn, cùng việc nâng cấp giao thức zk-SNARK để tăng hiệu suất và giảm chi phí giao dịch.

Ngoài ra, Zcash đang nghiên cứu chuyển đổi sang mô hình đồng thuận lai (Hybrid PoW/PoS) nhằm tăng tính bền vững và khả năng tương tác với các hệ sinh thái Web3.

Trong giai đoạn 2025–2026, các tổ chức chủ chốt như Electric Coin Company (ECC), Zcash Foundation, và Shielded Labs sẽ tiếp tục phối hợp xây dựng một mạng lưới phi tập trung, riêng tư và dễ sử dụng hơn, với định hướng dài hạn là đưa Zcash trở thành nền tảng giao dịch riêng tư có khả năng tích hợp với DeFi và các blockchain khác.

• Đầu 2019: Bắt đầu thảo luận về quỹ phát triển dài hạn trên diễn đàn cộng đồng Zcash.
• Giữa 2019: ECC và Zcash Foundation bàn về thỏa thuận thương hiệu và vai trò của cộng đồng trong quyết định tài trợ.
• Cuối 2019: Hai bên đạt được Thỏa thuận thương hiệu (Trademark Resolution), thiết lập quy trình lấy ý kiến cộng đồng về quỹ phát triển.
• Đầu 2020: Zcash Foundation tổ chức bỏ phiếu lần hai và ECC chấp thuận kết quả, hoàn tất mô hình quỹ phát triển Zcash hiện nay.

Đội ngũ dự án Zcash

Zcash được dẫn dắt bởi một nhóm chuyên gia giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực mật mã học, blockchain và công nghệ tài chính, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển, quản trị và mở rộng hệ sinh thái Zcash:

• Zooko Wilcox – Founder: Nhà sáng lập và là người khởi xướng tầm nhìn về Zcash. Ông là chuyên gia lâu năm trong lĩnh vực bảo mật và tiền mã hóa, từng tham gia các dự án như DigiCash và Mojo Nation trước khi tạo ra Zcash.
• Josh Swihart – CEO: Giữ vai trò lãnh đạo điều hành tại Electric Coin Company, phụ trách chiến lược, hợp tác và mở rộng ứng dụng của Zcash trong thế giới thực.
• Eli Ben-Sasson – Chief Brain: Một trong những nhà khoa học hàng đầu về ZKP, đồng tác giả của giao thức zk-SNARK.