DeSci là gì? Tầm nhìn mới cho khoa học phi tập trung được Vitalik quan tâm
DeSci là gì?
DeSci là từ viết tắt của Decentralized Science, hay Khoa học phi tập trung. Đây là lĩnh vực mới sử dụng công nghệ blockchain để tạo ra một hệ thống nghiên cứu khoa học minh bạch, hiệu quả và dễ tiếp cận.
DeSci thay đổi cách nghiên cứu khoa học được định hình trong khuôn khổ Web3, dựa trên 4 nguyên tắc cơ bản: khuyến khích, minh bạch, phân cấp và hợp tác. 4 nguyên tắc này được thể hiện trên tính ứng dụng của DeSci.
Tại sao DeSci được phát triển?
Khoa học truyền thống phải đối mặt với những thách thức trong một số vấn đề quan trọng bao gồm làm sao để nhà khoa học nhận tài trợ, thiếu hỗ trợ cho thế hệ nhà khoa học trẻ và hạn chế quyền truy cập dữ liệu cho tất cả người dùng.
Một lượng lớn kiến thức khoa học được công bố dưới dạng nội dung trả phí trên các tạp chí hoặc được lưu giữ trong một số cơ sở dữ liệu tư nhân. Điều này hạn chế truy cập và không đảm bảo minh bạch trong kết quả nghiên cứu.
Phong trào Khoa học Mở (Open Science) được phát triển nhằm nỗ lực cải thiện khả năng truy cập tất cả dữ liệu, tuy nhiên nó cũng mang đến nhiều hệ quả khác. Một số tạp chí đã áp dụng mô hình kinh doanh trả phí để xuất bản ấn phẩm. Tạp chí Nature tính phí hơn 11,000 USD cho mỗi ấn phẩm. Kết quả, chúng dẫn đến việc tập trung quyền lực nhiều hơn về phía các nhà xuất bản.
Với tính chất của công nghệ blockchain, chúng đáp ứng được những yêu cầu về tính bất biến, minh bạch và phi tập trung để giải quyết các vấn đề trên cho ngành nghiên cứu khoa học. Nói cách khác, DeSci là giải pháp cho những hạn chế trong mô hình khoa học truyền thống (TradSci).
Trong một cuộc phỏng vấn về chủ đề "Decentralized Science, Aging, AI và Scientific Progress", nhà sáng lập Ethereum Vitalik Buterin đã bày tỏ sự quan tâm tới phát triển khoa học: “Có cách nào khiến cho các công nghệ phi tập trung mở mới nổi có thể giúp cho nền khoa học trở nên tốt hơn?”
"What are some ways in which emerging open decentralized technologies can make science better?"
Chủ yếu, sự quan tâm tới các giải pháp liên quan đến khoa học đều đến từ các tổ chức nghiên cứu lớn và một số cá nhân có tên tuổi trong ngành crypto, bao gồm Brian Armstrong - CEO của Coinbase, quỹ a16z, Binance Labs, Gitcoin…
Web3 hay Web phi tập trung, là tầm nhìn cho tương lai của internet, nơi người dùng có quyền kiểm soát và tự do sử dụng dữ liệu. Ứng dụng công nghệ blockchain trong khoa học sẽ có tiềm năng thu hút nguồn vốn đầu tư mới, các phương pháp nghiên cứu mới và trở thành nhân tố quan trọng của Web3.
Ứng dụng của DeSci
Publishing (Xuất bản)
Các ấn phẩm khoa học thường được sản xuất bởi lực lượng nhân sự tự do, tuy nhiên để xuất bản các ấn phẩm này lại phải trả những khoản phí rất đắt. Mặc dù có nhiều giải pháp thay thế nhưng chúng đi kèm với các rủi ro về chất lượng và kiểm soát.
DeSci có thể được sử dụng để xuất bản nghiên cứu khoa học một cách cởi mở và cho phép truy cập miễn phí nhưng vẫn đảm bảo được tính toàn vẹn của tài liệu. Điều này có thể giúp truyền bá kiến thức khoa học đến nhiều người hơn.
- ArXiv: Kho lưu trữ truy cập mở cho các bài báo khoa học trước khi xuất bản, sử dụng blockchain để xác minh tính xác thực và tính toàn vẹn của dữ liệu nghiên cứu.
- SciHive: Nền tảng xuất bản khoa học phi tập trung cho phép các nhà khoa học xuất bản bài báo của họ và cho phép truy cập miễn phí, giúp tăng khả năng tiếp cận và lan tỏa kiến thức.
Khả năng tái sản xuất và nhân rộng (Reproductivity and Replicability)
Trong khoa học truyền thống, để có thể xác minh tính đúng đắn và tuân thủ quy trình thử nghiệm dữ liệu nghiêm ngặt, chúng yêu cầu một đội ngũ nhân lực lớn áp dụng các phương pháp lặp đi lặp lại nhiều lần. Chúng gây mất thời gian và tiêu tốn nguồn nhân lực.
Các công cụ trong Web3 có thể giải quyết vấn đề này. Chúng giúp đảm bảo chất lượng và độ uy tin cậy của thông tin qua quá trình chứng thực dữ liệu thô, công cụ tính toán chuyên dụng và quy trình tính toán hoàn toàn tin cậy.
Khi một mạng lưới đáng tin cậy (trusted network) được tạo ra dựa trên sự đồng thuận, mạng sẽ giúp duy trì các thành phần trên. Người tham gia mạng có thể chịu trách nhiệm sao chép các tính toán và xác thực kết quả.
Funding (Tài trợ cho nghiên cứu)
Để được tài trợ cho các dự án nghiên cứu khoa học, từng cá nhân hoặc các tổ chức phải nộp đơn xin tài trợ. Lượng đơn này sẽ được đánh giá và lọc bởi hội đồng xét duyệt.
Vấn đề của quá trình này nằm ở chỗ cần thông qua nhiều quy trình, ý kiến đánh giá tập trung trên một nhóm người và thời gian cấp vốn lâu. Một số nghiên cứu chỉ ra rằng, các hội đồng thậm chí bị đánh giá kém trong việc lựa chọn các đề xuất chất lượng cao.
DeSci có thể được sử dụng để tài trợ cho nghiên cứu khoa học một cách minh bạch và hiệu quả. Một số mô hình khuyến khích khác nhau được phát triển bởi các DAO trong Web3:
- Retroactive public goods funding
- Quadratic funding
- DAO
- Tokenized incentive structure
Quyền sở hữu và phát triển IP - IP-NFT
Sở hữu trí tuệ (IP) là một vấn đề lớn của ngành khoa học truyền thống. Tuy nhiên, chúng được tối ưu tốt nhất với NFT (non fungible token) trong Web3, gọi là IP-NFT.
IP-NFT có thể được dùng để tri ân cho các nhà nghiên cứu và những người có tham gia. Đồng thời chúng cũng được sử dụng như chìa khóa để đăng nhập vào kho lưu trữ dữ liệu phi tập trung của các nghiên cứu thử nghiệm nằm trên blockchain.
Sự ra đời của token không thể chuyển nhượng (soulbound token) cũng có thể đóng vai trò quan trọng trong DeSci. Chúng cho phép cá nhân chứng minh được kinh nghiệm và thông tin đăng nhập liên kết với địa chỉ ví của họ.
Bên cạnh đó, nhà sáng lập Ethereum cũng quan tâm đến việc liệu các ứng dụng khác như NFT hay quyền sở hữu cũng có thể trở nên không thể chuyển nhượng (soulbound). Điều này sẽ giúp cho DeSci được phát triển hoàn thiện hơn.
- Evernym: Nền tảng quản lý danh tính tự chủ cho phép các nhà khoa học kiểm soát dữ liệu và danh tính của họ trên blockchain, giúp bảo vệ quyền riêng tư và bảo mật thông tin.
- Molecule Protocol: Cung cấp cho các nhà nghiên cứu công nghệ sinh học dựa trên khung pháp lý IP-NFT, mẫu tổ chức, tài trợ…
Lưu trữ, truy cập và kiến trúc dữ liệu (Data storage, access and architecture)
Mô hình Web3 và hệ thống lưu trữ phân tán cho phép người dùng dễ dàng truy cập các dữ liệu khoa học. Tuy nhiên, không phải bất kỳ ai, ở độ tuổi nào cũng được truy cập mà còn phải phụ thuộc vào danh tính được xác thực trong Web3.
Danh tính phi tập trung (decentralized identity) và các phương pháp tính toán bảo mật (compute-to-data) sẽ đảm bảo việc nhân rộng kết quả nghiên cứu được kiểm soát và các dữ liệu nhạy cảm được an toàn.
Một số giải pháp dữ liệu công khai trong Web3 như IPFS, Arweave và Filecoin hỗ trợ khoa học mở bằng cách cung cấp truyền truy cập vào dữ liệu ở cấp độ toàn cầu mà không cần trả phí hoặc cấp quyền.
- OpenWorm: Dự án mã nguồn mở sử dụng blockchain để lưu trữ và chia sẻ dữ liệu về cơ thể giun tròn C. elegans, giúp các nhà khoa học trên toàn thế giới hợp tác nghiên cứu và phát triển các phương pháp điều trị mới cho các bệnh về thần kinh.
- Enigma: Nền tảng phi tập trung cho phép các nhà nghiên cứu chia sẻ dữ liệu nhạy cảm một cách bảo mật và tuân thủ quy định, giúp thúc đẩy nghiên cứu y học mà không vi phạm quyền riêng tư.
Hệ sinh thái DeSci
Hệ sinh thái DeSci được phân loại dựa trên ứng dụng thực tiễn của chúng. Trong đó, Funding (Tài trợ) là nhóm dự án chiếm tỷ trọng lớn nhất, sau đó là nhóm Data (Dữ liệu), Research (Nghiên cứu) và Infra & Services (Cơ sở hạ tầng và dịch vụ).
- OriginTrail (TRAC): Được tạo ra nhằm tổng hợp, xử lý và lưu trữ dữ liệu cho các ứng dụng khác nhau như xác minh và theo dõi chuỗi cung ứng, nghệ thuật và bằng cấp.
- Hippocrat (HPO): Cho phép chia sẻ dữ liệu y tế an toàn, do bệnh nhân kiểm soát để nâng cao nghiên cứu và chăm sóc sức khỏe.
- Triall (TRL): Đưa blockchain vào thử nghiệm lâm sàng để đạt được tính minh bạch và hiệu quả cao hơn.
- Galeon (GALEON): Tập trung vào cộng tác dữ liệu khoa học an toàn, tập trung vào quyền riêng tư.
- ResearchCoin (RSC): Tạo điều kiện để tham gia trao đổi, chia sẻ và đóng góp cho các nghiên cứu khoa học, khen thưởng những đóng góp bằng token RSC.
- VitaDAO (VITA): Tài trợ cho nghiên cứu về tuổi thọ thông qua một tổ chức tự trị phi tập trung.
- Data Lake (DATA): Nhằm mục đích tạo ra một nền tảng thống nhất, an toàn cho việc tương tác các dữ liệu trong y tế.
- ClinTex CTi (CTI): Giải quyết sự thiếu hiệu quả trong thử nghiệm lâm sàng, hợp lý hóa các quy trình bằng công nghệ blockchain.
- RejuveAI (RJV): Tăng cường sức khỏe và tuổi thọ thông qua dữ liệu sức khỏe tổng hợp bởi AI.
Công nghệ blockchain đã chứng minh được tiềm năng trong nhiều ngành công nghiệp khác nhau. Sự kết hợp giữa ngành Khoa học và cách chúng phát triển trên các mạng lưới phi tập trung sẽ giúp cho DeSci sớm trở thành một xu hướng mới cho thị trường.