Mạng xã hội phi tập trung là gì? Khi người dùng làm chủ social graph
Mạng xã hội phi tập trung là gì?
Mạng xã hội phi tập trung (Decentralized Social Networks - DeSoc) là một khái niệm rộng lớn, bao quát hơn so với Decentralized Social Media (DSM), không chỉ tập trung vào các nền tảng truyền thông mà còn hướng đến việc xây dựng toàn bộ hệ thống mạng xã hội theo mô hình phi tập trung.
Mục tiêu chính của DeSoc là phân phối quyền lực trong quản lý, tăng cường quyền sở hữu và quyền kiểm soát của người dùng, đồng thời đảm bảo tính minh bạch và công bằng.
DeSoc sử dụng các hệ thống như DAO (Decentralized Autonomous Organizations) và quản trị on-chain để tạo ra một cơ chế tự quản lý mạng lưới, cho phép cộng đồng tham gia trực tiếp vào các quyết định quan trọng liên quan đến nền tảng. Điều này mang lại nhiều lợi ích, bao gồm khả năng bảo mật cao hơn, quyền riêng tư tốt hơn và giảm thiểu nguy cơ kiểm duyệt hoặc lạm dụng dữ liệu người dùng.
Một điểm khác biệt quan trọng cần nhắc đến của DeSoc là quyền sở hữu social graph. Social graph, hay còn gọi là mạng lưới quan hệ xã hội, bao gồm danh sách bạn bè, người theo dõi, nội dung mà người dùng tương tác và các hành vi trực tuyến của họ. Đây chính là yếu tố cốt lõi định hình giá trị của tài khoản người dùng trên mạng xã hội.
Social graph không chỉ là công cụ để người dùng quản lý mối quan hệ xã hội mà còn là dữ liệu quan trọng mà các công ty mạng xã hội sử dụng để hiểu hành vi người dùng. Bằng cách phân tích social graph, các nền tảng mạng xã hội có thể phác thảo chân dung người dùng, từ đó tối ưu hóa quảng cáo hoặc định hướng nội dung nhằm tối đa hóa lợi nhuận. Việc các công ty sở hữu quá nhiều thông tin social graph của người dùng làm tăng nguy cơ xâm phạm quyền riêng tư và lạm dụng dữ liệu.
Theo Statista, hiện có hơn 4 tỷ người dùng mạng xã hội trên toàn cầu, và con số này được dự báo sẽ tiếp tục tăng trưởng ổn định trong tương lai. Điều này chứng tỏ mạng xã hội vẫn là một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày.
Vấn đề với mạng xã hội tập trung trong truyền thống
Lạm dụng dữ liệu người dùng
Dữ liệu cá nhân của người dùng trên các mạng xã hội tập trung thường bị thu thập và sử dụng mà không được minh bạch. Các công ty như Google, Facebook từng bị chỉ trích vì bán thông tin người dùng cho các bên thứ ba để phục vụ quảng cáo.
Năm 2018, vụ bê bối Cambridge Analytica của Facebook đã làm lộ thông tin của 87 triệu người dùng, gây ra làn sóng phản đối và làm giảm niềm tin vào các nền tảng mạng xã hội. Người dùng không chỉ mất quyền kiểm soát dữ liệu cá nhân mà còn đối mặt với nguy cơ thông tin bị sử dụng sai mục đích.
Thuật toán gây nghiện
Nhiều nền tảng mạng xã hội sử dụng các thuật toán để giữ chân người dùng bằng cách đề xuất nội dung hấp dẫn nhưng không nhất thiết hữu ích. TikTok là một ví dụ điển hình, khi thuật toán của họ ưu tiên các nội dung gây kích thích hoặc tranh cãi để kéo dài thời gian sử dụng của người dùng. Điều này không chỉ làm lãng phí thời gian mà còn có thể ảnh hưởng tiêu cực đến tâm lý người dùng, đặc biệt là giới trẻ.
Theo báo cáo của Wall Street Journal năm 2021, TikTok có khả năng "đọc vị" thói quen người dùng và đề xuất nội dung khiến họ dành hàng giờ trên nền tảng, ngay cả khi những nội dung đó không hữu ích.
Nội dung tiêu cực, chẳng hạn như bạo lực hoặc tự ti, có thể được ưu tiên hiển thị nếu người dùng dành nhiều thời gian xem chúng.
Kiểm duyệt nội dung không minh bạch
Các công ty mạng xã hội tập trung có toàn quyền kiểm duyệt nội dung trên nền tảng của họ, điều này dẫn đến tình trạng kiểm duyệt không đồng đều và thiếu minh bạch. Ví dụ, X từng bị chỉ trích vì khóa tài khoản của Donald Trump vào năm 2021, trong khi nhiều tài khoản khác bị hạn chế mà không có lý do rõ ràng. Điều này làm dấy lên lo ngại về quyền lực quá lớn của các nền tảng mạng xã hội trong việc điều chỉnh thông tin.
Social graph: Quyền kiểm soát bị đánh mất
Mạng lưới mối quan hệ xã hội của người dùng hiện thuộc quyền sở hữu của các công ty mạng xã hội tập trung như Facebook, TikTok hay X. Điều này đồng nghĩa với việc khi người dùng muốn chuyển từ nền tảng này sang nền tảng khác, họ phải xây dựng lại toàn bộ danh sách bạn bè hoặc người theo dõi từ đầu. Đây là một quy trình không chỉ mất thời gian mà còn tạo sự lệ thuộc hoàn toàn vào một nền tảng duy nhất, làm giảm đi tính linh hoạt của người dùng trong việc trải nghiệm các dịch vụ khác nhau.
Các công ty mạng xã hội tận dụng quyền kiểm soát social graph để nghiên cứu hành vi người dùng và bán dữ liệu này cho bên thứ ba nhằm tối đa hóa lợi nhuận. Ví dụ, Facebook và các nền tảng tương tự đã thu lợi nhuận khổng lồ từ việc sử dụng dữ liệu này để nhắm mục tiêu quảng cáo.
Trong khi đó, người dùng, vốn là chủ thể tạo ra giá trị của social graph, lại không nhận được bất kỳ quyền lợi trực tiếp nào. Điều này dẫn đến sự mất cân bằng về lợi ích, trong đó các công ty tập trung hưởng lợi nhiều nhất, còn người dùng phải chịu thiệt thòi lớn về quyền riêng tư và sự kiểm soát cá nhân.
Mô hình này khiến người dùng bị ràng buộc chặt chẽ với từng nền tảng, không có khả năng mang theo mạng lưới quan hệ khi chuyển đổi ứng dụng. Đây chính là lý do mà các giải pháp phi tập trung, nơi người dùng sở hữu hoàn toàn social graph của mình, trở thành một hướng đi cần thiết để mang lại sự công bằng và minh bạch hơn trong thế giới mạng xã hội.
Mạng xã hội phi tập trung: Giải quyết những hạn chế của mạng xã hội truyền thống
Người dùng sở hữu dữ liệu cá nhân
Thay vì bị các công ty lớn nắm giữ, dữ liệu người dùng trên mạng xã hội phi tập trung được lưu trữ trên các hệ thống blockchain, nơi chỉ người dùng mới có quyền truy cập và sử dụng. Điều này giúp người dùng tự quyết định cách sử dụng dữ liệu cá nhân của mình và thậm chí kiếm tiền từ chúng thông qua các giao thức minh bạch. Các nền tảng như Lens Protocol đã áp dụng mô hình này để bảo vệ quyền riêng tư của người dùng.
Tăng cường tự do ngôn luận
Kiểm duyệt trên mạng xã hội phi tập trung thường được thực hiện bởi cộng đồng hoặc thông qua các quy tắc minh bạch. Người dùng không còn phải chịu sự kiểm soát của một thực thể duy nhất. Nếu bị hạn chế trên một nền tảng, họ vẫn có thể chuyển sang nền tảng khác mà không mất mạng lưới kết nối của mình. Điều này tạo ra sự linh hoạt và bảo vệ quyền tự do ngôn luận tốt hơn.
Social graph trở thành tài sản cá nhân
Trên mạng xã hội phi tập trung, social graph thuộc quyền sở hữu của người dùng. Họ có thể mang theo mạng lưới bạn bè hoặc người theo dõi của mình từ nền tảng này sang nền tảng khác mà không cần xây dựng lại từ đầu. Điều này không chỉ giúp tiết kiệm thời gian mà còn trao quyền kiểm soát hoàn toàn cho người dùng.
Giảm sự lệ thuộc vào một nền tảng
Bằng cách tách social graph khỏi lớp ứng dụng, mạng xã hội phi tập trung giúp người dùng giảm bớt sự lệ thuộc vào các nền tảng tập trung. Người dùng có thể chuyển đổi giữa các nền tảng mà không gặp khó khăn, từ đó giảm nguy cơ bị lạm dụng dữ liệu hoặc kiểm duyệt không công bằng. Điều này mang lại trải nghiệm linh hoạt hơn và minh bạch hơn trong cách sử dụng mạng xã hội.
Cấu trúc của mạng xã hội phi tập trung
Như đã trình bày ở bài viết so sánh cấu trúc của Web 2.0 với Web 3.0, đặc trưng của các ứng dụng Web 3.0 là loại bỏ bên trung gian, hướng tới việc không có cơ sở dữ liệu tập trung (database) và máy chủ tập trung (server) nào chứa backend logic.
Cấu trúc này có thể áp dụng cho mạng xã hội phi tập trung. Để phát triển một mạng xã hội phi tập trung hoàn thiện, chúng ta cần giải quyết một số vấn đề quan trọng sau:
- Danh tính (identity): Blockchain mặc định không cung cấp danh tính, vì vậy danh tính trên blockchain phải được cung cấp bởi một bên thứ ba.
- Lưu trữ (storage): Dữ liệu được lưu trữ ở đâu và bằng cách nào?
Dựa vào hai câu hỏi này có thể khái quát những yếu tố giúp một mạng xã hội phi tập trung hoạt động như sau:
- Lớp database (cơ sở dữ liệu): Lưu trữ, xử lý dữ liệu của các lớp cao hơn.
- Lớp social graph: Tạo danh tính. Khi kết hợp với việc lưu trữ dữ liệu hoạt động của người dùng ở database, danh tính này có thể đại diện cho social graph của người dùng.
- Lớp protocol (giao thức): Các dự án phát triển trên social graph đó, một social graph có thể được dùng cho tất cả các app tích hợp với nó.
- Lớp aggregator (tổng hợp): Nơi tổng hợp các app được xây dựng trên lớp social graph, giúp trải nghiệm của người dùng được đơn giản hóa và xuyên suốt hơn.
Lưu ý: Một dự án có thể làm nhiều lớp cùng một lúc nhưng thường sẽ tập trung nguồn lực ở một vài lớp.
Bối cảnh của mạng xã hội phi tập trung (DeSoc)
Hiện tại, mạng xã hội phi tập trung vẫn đang ở giai đoạn mới phát triển và chưa có nhiều số liệu để có thể đánh giá đầy đủ. Dựa vào phần cấu trúc ở trên, tác giả sẽ liệt kê các dự án ở các lớp để xem nguồn lực đang được tập trung ở lớp nào và giúp bạn đọc có cái nhìn tổng quan về bối cảnh hiện tại của mạng xã hội phi tập trung.
Phía dưới là bảng liệt kê các dự án đang làm về mảng xã hội phi tập trung:
Lớp database
Hiện tại, không có nhiều dự án đang phát triển ở mảng database, nguyên do là phần lớn các dự án hiện nay đều đang lưu trữ thông qua IPFS. Tuy nhiên với sự phát triển của crypto, sự chú ý của các dự án có thể chuyển dần sang các blockchain thuộc lớp hạ tầng quan trọng này.
Lớp social graph
Đây là lớp nhận được nhiều sự chú ý nhất hiện nay. Có rất nhiều dự án đang phát triển theo nhiều hướng khác nhau cho vấn đề danh tính on-chain, có thể kể tới:
- VCs (Verifiable Credential): Các chứng chỉ có thể xác minh
- PoH (Proof of Humanity)
- Blockchain Name Service: Tên miền
- Badge & NFT issue: Phù hiệu và NFT chứng nhận
Mỗi một cách lại có ưu, nhược điểm khác nhau. Hướng phát triển có sự đồng thuận cao nhất và được ứng dụng nhiều nhất sẽ là động lực để các dự án ở lớp protocol phát triển bên trên hoặc tiến tới tích hợp.
Có thể sẽ có nhiều giải pháp cùng tồn tại trong tương lai nhưng đây chắc chắn là một mảng tiềm năng, gần nhất ta có thể thấy sự tăng trưởng mạnh mẽ của Ethereum Name Service (ENS) và các dự án domain khác về doanh thu và số lượng danh tính được tạo ra.
Lớp protocol
Lớp protocol hiện tại còn ở giai đoạn mới phát triển. Thực chất trước đây đã có nhiều dự án làm về mảng mạng xã hội on-chain, nhưng bản chất của các mạng xã hội này không khác nhiều so với mạng xã hội truyền thống: trải nghiệm kém hơn, social graph của người dùng vẫn thuộc về dự án, việc quyết định hướng phát triển phụ thuộc vào đội phát triển, điểm khác biệt là các dự án này thêm yếu tố token để đầu cơ.
Đang dần có các dự án phát triển theo hướng đột phá hơn, các dự án này trao lại quyền sở hữu social graph cho người dùng. Với việc thay đổi về cơ chế hiện nay của mạng xã hội, có khả năng các dự án này sẽ tạo ra một làn gió mới cho người dùng trong tương lai.
Lớp aggregator
Nhiều dự án đang có xu hướng chuyển dịch sang hỗ trợ các lớp của mạng xã hội phi tập trung. Ở hình thức aggregator có nhiều cách tiếp cận, ví dụ có thể kể đến như Lens Protocol - dự án không chỉ giúp người dùng tạo social graph mà còn là nền tảng để các dự án khác phát triển phía trên.
- Lens Protocol còn có dashboard tổng hợp các dự án được phát triển trên Lens.
- Debank trước đây được phát triển như là dashboard cho DeFi, hiện tại Debank cũng đã tổng hợp các phần liên quan đến danh tính như tên miền và điểm hoạt động của người dùng.
Tuy nhiên, với bản chất là lớp trên cùng, khi các lớp ở dưới chưa phát triển, rất khó để các dự án của lớp aggregator có thể phát triển. Khi các lớp danh tính hoặc protocol ở dưới đủ phát triển, nhu cầu của lớp aggregator sẽ tăng dần vì lớp này sẽ giúp người dùng thuận tiện trong thao tác và nó cũng có tiềm năng mang lại nhiều giá trị hơn.
Đánh giá
Social graph là tài sản quan trọng và tài sản đó từ trước tới nay thuộc về các công ty truyền thông lớn. Mạng xã hội phi tập trung được kỳ vọng sẽ trao lại social graph về tay người dùng. Hiện tại mạng xã hội phi tập trung còn ở giai đoạn mới phát triển nhưng từ các dự án đang được xây dựng, chúng ta có thể dần thấy những đột phá mà chúng có thể mang lại.
Việc sở hữu và bán social graph, từ đó tạo ra doanh thu, đang đóng một vai trò quan trọng trong các mạng xã hội truyền thống. Việc trao lại quyền sở hữu social graph cho người dùng sẽ tạo ra nhiều bài toán mới về vấn đề thu hút giá trị cho dự án và làm thế nào để người dùng có thể tận dụng tối ưu social graph của bản thân.
Mạng xã hội phi tập trung là một nhánh mới phát triển nhưng thực sự có tiềm năng. Việc sở hữu social graph sẽ mở ra sự tự do và cơ hội mới cho cả phía người dùng và dự án.
Đọc thêm: Top 5 Mạng xã hội phi tập trung mới nhất trên Blockchain hiện nay.