Dark pool: Lời giải cho sự minh bạch quá mức của DeFi

Minh bạch vừa là niềm tự hào, vừa là điểm yếu của DeFi

DeFi được xây dựng trên nguyên tắc công khai. Tại đây, mọi giao dịch, vị thế và thanh khoản đều hiển thị rõ ràng trên blockchain. Nhưng với các perp DEX (sàn giao dịch hợp đồng vĩnh cửu phi tập trung), sự minh bạch này đang dần trở thành con dao hai lưỡi.

Tất cả lệnh lớn, vị thế đòn bẩy cao hay mức giá thanh lý đều phơi bày ngay trên mempool hoặc các bảng dữ liệu thời gian thực. Đây là mảnh đất màu mỡ cho MEV bot và thợ săn thanh lý (liquidation hunter).

“Đội quân” MEV bot có thể nhanh chóng nhận diện mục tiêu, thực hiện sandwich attack để ăn chênh lệch, đẩy người dùng vào thế bất lợi về giá. Đối với thợ săn thanh lý, từ người dùng nhỏ lẻ đến cá voi đều là con mồi tiềm năng nếu để lộ giá thanh lý trên perp DEX.

Chẳng hạn, một trader tên James Wynn từng công khai vị thế long BTC trị giá 1.25 tỷ USD (đòn bẩy x40) trên Hyperliquid. Một trader khác đã liên tục đặt lệnh đánh ngược vị thế của James Wynn, kiếm lời 17 triệu USD chỉ trong vòng một tuần, còn James Wynn thì bị thanh lý gần 100 triệu USD. “Khi mọi người thấy điểm thanh lý của bạn, họ có thể hợp sức đẩy giá để kích hoạt nó”, CZ – nhà sáng lập Binance, cảnh báo.

Sự bùng nổ của các giải pháp “mempool riêng tư” đang phản ánh xu hướng né tránh minh bạch. Từ mức 4.5% vào năm 2022, đến năm 2024, hơn một nửa lượng phí gas trên Ethereum được trả cho các giao dịch ẩn khỏi mempool công khai, chứng tỏ người dùng blockchain ngày càng ý thức được cái giá phải trả cho sự công khai quá mức. Tiếp nối xu hướng này, khái niệm “dark pool” cũng đang dần phổ biến trong thị trường crypto.

Đọc thêm: Hyperliquid: “Bãi săn” mới của cá voi và thợ săn thanh lý

Dark pool là gì? Khi dòng tiền lớn cần bóng tối

Dark pool là hệ thống giao dịch riêng tư, nơi các lệnh mua bán không được công khai trước khi khớp. Khác với sàn giao dịch truyền thống có sổ lệnh hiển thị công khai, dark pool không để lộ thông tin về khối lượng hay giá đặt lệnh, giúp hạn chế tình trạng bị theo dõi hay frontrun.

Dark pool không phải phát minh mới. Chúng đã tồn tại từ cuối thập niên 1970, âm thầm vận hành song song với các sàn giao dịch công khai như NYSE hay NASDAQ. Đây là nơi những tay chơi lớn như ngân hàng, quỹ đầu tư… trao đổi hàng triệu cổ phiếu mà không để lộ dấu vết trên sổ lệnh công khai. Không phải vì họ có gì cần giấu, mà vì thị trường quá nhạy cảm với những hành động của “tay to”.

Thử tưởng tượng một quỹ đầu cơ muốn xả hàng triệu cổ phiếu Apple. Nếu được thực hiện trên sàn công khai, lệnh đó sẽ khiến thị trường hoảng loạn, giá giảm mạnh trước khi quỹ kịp khớp lệnh. Dark pool cho phép quỹ bán trong im lặng, không ai biết, không ai hoảng loạn.

Với các tổ chức tài chính, sự kín đáo là một tài sản. Do vậy, không quá bất ngờ khi đến năm 2025, hơn 51% khối lượng giao dịch cổ phiếu ở Mỹ đã chuyển vào bóng tối của dark pool, vượt cả tổng khối lượng trên các sàn công khai (theo Bloomberg). Không chỉ là nơi ẩn mình, dark pool còn là sân chơi cho các thuật toán giao dịch tốc độ cao (HFT), nơi từng micro giây (một phần triệu giây) có thể đổi lấy hàng triệu USD.

Nhưng bóng tối cũng tạo ra vấn đề. Dark pool trong tài chính truyền thống là sân sau của các tổ chức lớn, nghĩa là nhóm này vừa vận hành hệ thống, vừa có quyền nhìn vào sổ lệnh ẩn. Điều này tạo ra xung đột lợi ích.

Trong quá khứ, Barclays và Credit Suisse từng bị kiện vì quảng cáo dark pool của mình là “sạch”, không có HFT, nhưng thực tế lại ưu ái chính những công ty đó để thu lợi. Citigroup cũng từng bị phạt 12 triệu USD vì để lộ thông tin lệnh bí mật cho một nhóm trader HFT, giúp họ kiếm lời tới 9 tỷ USD từ việc frontrun khách hàng.

Những bê bối này bắt nguồn từ việc dark pool truyền thống phụ thuộc nhà vận hành tập trung, có thể lạm quyền để thấy được bên trong sổ lệnh ẩn. Đây chính là pain point (nỗi đau khách hàng) mà các giải pháp dark pool phi tập trung trên Web3 muốn giải quyết.

Các dự án dark pool tiêu biểu trong không gian Web3

Nhiều dự án DeFi đang chạy đua xây dựng “dark pool on-chain”, nơi người dùng có thể giao dịch ẩn danh, tránh bị theo dõi hoặc thao túng. Dưới đây là một số cái tên đáng chú ý:

Renegade

Renegade là dự án dark pool trên Arbitrum và Base. Dự án kết hợp công nghệ MPC (tính toán đa bên) và ZKP (bằng chứng không kiến thức) để đảm bảo rằng mọi thông tin liên quan đến lệnh giao dịch và số dư đều được giữ bí mật tuyệt đối.

MPC hay Multi-Party Computation là một kỹ thuật mã hóa cho phép nhiều bên cùng tính toán một phép toán chung trên dữ liệu riêng của mình, mà không ai trong số họ biết dữ liệu của người còn lại. Các bên chỉ nhìn thấy kết quả cuối cùng, không một mảnh thông tin nào từ dữ liệu gốc bị lộ ra trong quá trình tính toán.

Điểm đặc biệt của Renegade là không lưu trữ dữ liệu giao dịch tập trung: tất cả trạng thái được giữ cục bộ trên thiết bị người dùng, chỉ đến khi khớp lệnh mới gửi một bộ dữ liệu mã hóa lên smart contract. Toàn bộ thông tin về giá, khối lượng và loại lệnh đều bị ẩn đi, và chỉ người khớp lệnh mới thấy được kết quả sau khi giao dịch hoàn tất. Ngoài ra, Renegade còn neo giá giao dịch theo giá từ Binance để tránh trượt giá.

Tuy nhiên, kiến trúc MPC dạng peer-to-peer khiến hệ thống gặp khó khăn khi mở rộng: số lượng người tham gia tăng sẽ kéo theo độ phức tạp tính toán tăng theo cấp số mũ. Hiện tại, Renegade phù hợp nhất với người dùng kỹ thuật cao hoặc tổ chức giao dịch quy mô lớn.

Aster

Aster gần đây nổi lên như một đối thủ trực tiếp của Hyperliquid trong mảng perp DEX on-chain. Chỉ 18 ngày sau khi Changpeng Zhao (CZ) kêu gọi xây dựng “dark pool perp DEX”, Aster đã triển khai tính năng “Hidden Order”, một dạng lệnh giới hạn mang hơi hướng dark pool.

Hidden Order của Aster cho phép người dùng đặt lệnh giới hạn nhưng không hiển thị khối lượng trên sổ lệnh công khai. Lệnh được ẩn bên trong bộ khớp lệnh của sàn và chỉ lộ ra sau khi đã khớp. Nhờ tích hợp trực tiếp vào sổ lệnh chính (không tách thành order book riêng), Aster duy trì được thanh khoản tập trung, chênh lệnh (spread) hẹp, trong khi trader lớn có thể che giấu ý đồ.

Panther Protocol

Panther Protocol là một giao thức lớp riêng tư (privacy layer), hướng đến việc cung cấp giải pháp hạ tầng tài chính ẩn danh mà vẫn đảm bảo khả năng tuân thủ pháp lý. Trên các nền tảng sử dụng hạ tầng của Panther, người dùng có thể gửi tài sản vào pool thanh khoản mã hóa đa tài sản (Multi-Asset Shielded Pool) và thực hiện giao dịch trong không gian đó mà không để lộ danh tính hay chi tiết giao dịch.

Điểm khác biệt của Panther là cho phép người dùng chia sẻ một phần hoặc toàn bộ lịch sử giao dịch với bên thứ ba đáng tin cậy – như kiểm toán viên hoặc cơ quan quản lý – đáp ứng yêu cầu của nhóm người dùng tổ chức, quỹ đầu tư và người dùng cá nhân chuyên nghiệp.

Arcium

Arcium là dự án cơ sở hạ tầng trên Solana. Một trong những mục tiêu của Arcium là trở thành hạ tầng cho các ứng dụng DeFi riêng tư. Dự án sử dụng công nghệ MPC để mã hóa dữ liệu như lệnh giao dịch và số dư, nhờ vậy các phép tính có thể được thực hiện trực tiếp trên dữ liệu mã hóa mà không làm lộ thông tin gốc.

Dự án đã triển khai bản demo dark pool đầu tiên trên testnet của Solana, cho phép các đội ngũ xây dựng dark pool riêng dựa trên Arcium. Dù vậy, Arcium gặp thách thức về tính ổn định, trong đợt thử nghiệm gần đây, một số node MPC bị quá tải và ngừng hoạt động do lượng lệnh tăng đột biến.

Penumbra

Penumbra là một blockchain riêng tư trong hệ sinh thái Cosmos, nơi mọi giao dịch đều được mã hóa mặc định từ đầu đến cuối. Dự án tích hợp sẵn một sàn DEX, cho phép người dùng giao dịch, stake và cung cấp thanh khoản mà không để lộ danh tính, số lượng hay chiến lược. Thông tin chỉ được tiết lộ ở mức tối thiểu để đảm bảo hoạt động khớp lệnh và xác nhận giao dịch.

Penumbra còn có interchain shielded pool – tính năng cho phép người dùng chuyển tài sản từ các IBC chain khác vào để giao dịch riêng tư, rồi rút trở lại. Điều này giúp bảo toàn tính thanh khoản liên chuỗi nhưng vẫn giữ kín mọi hoạt động. Thách thức của Penumbra là phải cạnh tranh thanh khoản với nhiều IBC chain khác.

Những thách thức mà dark pool Web3 phải vượt qua

Dark pool đang được kỳ vọng sẽ trở thành mảnh ghép chiến lược để DeFi hút dòng tiền tổ chức và bảo vệ trader trước MEV, nhưng để biến điều đó thành hiện thực, các dự án phải vượt qua hàng loạt rào cản cả về kỹ thuật lẫn thị trường.

Tính toán phức tạp

Việc ẩn toàn bộ dữ liệu giao dịch nghĩa là mọi thứ phải được mã hóa. Nhưng mã hóa đồng nghĩa với dữ liệu phình to, tính toán phức tạp, thời gian xử lý kéo dài. Hai công nghệ nền tảng cho dark pool là ZKP và MPC thường “ngốn” rất nhiều tài nguyên tính toán.

Renegade với mô hình MPC peer-to-peer đã sớm gặp bài toán độ phức tạp tăng theo cấp số mũ khi số người tham gia đông lên, còn Arcium từng gặp sự cố node MPC quá tải trong thử nghiệm testnet.

Để giải quyết bài toán này, các dự án đang nghiên cứu thuật toán mật mã hiệu suất cao, cơ chế rollup riêng cho dark pool, hoặc phần cứng chuyên dụng (FPGA, ASIC) để tăng tốc tạo bằng chứng. Nhưng cho đến nay, bài toán “vừa riêng tư vừa nhanh và rẻ” vẫn là mục tiêu xa vời.

Rủi ro pháp lý

Các cơ quan quản lý chắc chắn sẽ không ngồi yên nếu phần lớn giao dịch được chuyển vào dark pool, do họ không thể biết được bên trong bóng tối đó liệu có xuất hiện hoạt động wash trading, thao túng giá và rửa tiền hay không.

Một số dự án như Panther đã đi theo hướng riêng tư có chọn lọc, cho phép tiết lộ dữ liệu cho kiểm toán viên hoặc cơ quan chức năng. Các dự án cũng cần công bố dữ liệu tổng hợp (tương tự Dark Index của chứng khoán) sau một khoảng thời gian để cộng đồng vẫn phân tích được xu hướng dòng tiền ra vào dark pool mà không lộ chi tiết từng lệnh.

Lấy thanh khoản từ đâu?

Một dark pool chỉ phát huy tác dụng khi có đủ người tham gia ở cả hai phía mua và bán. Tuy nhiên, lúc mới ra mắt, nếu không có ai đặt lệnh, thanh khoản gần như bằng 0.

Để giải quyết vấn đề thanh khoản, Aster chọn chiến lược duy trì một sổ lệnh thống nhất, nơi các lệnh ẩn được trộn chung với các lệnh công khai. Cách làm này giúp hạn chế việc phân tán thanh khoản ngay từ đầu, tạo điều kiện cho một thị trường liền mạch giữa lệnh thường và lệnh ẩn.